1 Jakie jest prawo właściwe?
1.1. Jakie prawo ma zastosowanie do majątku par? Jakie kryteria/zasady są stosowane do określenia prawa właściwego? Które międzynarodowe konwencje muszą być przestrzegane w poszczególnych państwach?
Związki małżeńskie zawarte przed 1 września 1992 r. podlegają prawu powszechnemu. Małżeństwa zawarte po 1 września 1992 r. oraz nie później niż 28 stycznia 2019 r. podlegają konwencji haskiej z 14 marca 1978 r. w sprawie prawa właściwego dla małżeńskich ustrojów majątkowych.
Prawo właściwe dla małżeńskich ustrojów majątkowych w przypadku małżeństw zawartych przed dniem 1 września 1992 r. określa się co do zasady w oparciu o kryterium pierwszego miejsca zamieszkania małżonków. Określone w ten sposób prawo ma zastosowanie do całości stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami, bez względu na miejsce, w którym znajdują się składniki majątku. To kryterium łącznika jest stałe: prawo właściwe dla pierwszego miejsca zamieszkania małżonków ma zastosowanie przez cały okres trwania małżeństwa, także w przypadku, gdy małżonkowie przeniosą się do innego państwa.
W przypadku małżeństw zawartych po dniu 1 września 1992 r. konwencja haska z dnia 14 marca 1978 r. ma zastosowanie do stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami, z wyjątkiem zasadniczego ustroju majątkowego, który podlega bezwzględnie obowiązującym przepisom prawa francuskiego (art. 212–226 kodeksu cywilnego). W przypadku gdy małżonkowie nie określili ustroju majątkowego przed zawarciem małżeństwa, prawem właściwym jest co do zasady prawo właściwe dla ich pierwszego zwyczajowego miejsca zamieszkania. W przeciwieństwie do zasad ogólnych, konwencja haska określa trzy przypadki, w których prawo właściwe automatycznie ulega zmianie (art. 7 ust. 2): jeżeli miejsce zamieszkania obojga małżonków znajduje się w kraju, którego oboje są obywatelami; jeżeli miejsce zamieszkania małżonków znajduje się w kraju, w którym mieszkają więcej niż 10 lat od chwili zawarcia małżeństwa; oraz – w przypadku małżonków, którzy nie określili po zawarciu związku małżeńskiego swojego zwyczajowego miejsca zamieszkania jako znajdującego na terytorium tego samego kraju (i których majątkowy ustrój małżeński podlega w efekcie przepisom prawa kraju, którego oboje są obywatelami) – jeżeli małżonkowie określili swoje zwyczajowe miejsce zamieszkania jako znajdujące się w tym samym kraju. Zmiana taka nie ma mocy retrospektywnej (niemniej postanowienia art. 8 pozwalają małżonkom na poddanie całości swojego majątku pod przepisy nowego porządku prawnego, pod warunkiem że działanie takie nie stanowi działania na szkodę osób trzecich).
Na skutek przyjęcia rozporządzenia Rady (UE) 2016/1103 z dnia 24 stycznia 2016 r. obowiązują nowe przepisy dotyczące wyboru prawa właściwego dla wszystkich związków małażeńskich zawartych od dnia 29 stycznia 2019 r., a także dla związków małżeńskich zawartych przed wejściem w życie tego rozporządzenia, w przypadku których małżonkowie dokonali wyboru prawa właściwego ze skutkiem od dnia 29 stycznia 2019 r.
W przypadku braku wyboru prawa art. 26 przewiduje hierarchię następujących łączników pozwalających określić prawo właściwe:
- pierwsze wspólne miejsce zwykłego pobytu małżonków po zawarciu związku małżeńskiego;
- jeżeli nie zachodzi powyższa okoliczność: wspólne obywatelstwo małżonków z chwilą zawarcia związku małżeńskiego. Kryterium to nie może być zastosowane, jeżeli małżonkowie mają kilka wspólnych obywatelstw;
- jeżeli nie zachodzi powyższa okoliczność: prawo państwa, z którym małżonkowie wspólnie mają najściślejszy związek z chwilą zawarcia związku małżeńskiego.
W drodze wyjątku oraz na wniosek jednego z małżonków, właściwy organ sądowy może postanowić, że prawem właściwym będzie prawo państwa innego niż to, w którym małżonkowie mają swoje pierwsze wspólne miejsce zwykłego pobytu po zawarciu małżeństwa (art. 22.3).
1.2. Czy małżonkowie mogą wybrać prawo, które ma do nich zastosowanie? Jeśli tak, jakie zasady obowiązują przy takim wyborze (np. prawa, które można wybrać, wymogi formalne, prawo działające wstecz)?
Małżonkowie mogą dokonać prawa właściwego dla ich małżeńskiego ustroju majątkowego. W przypadku umów majątkowych małżeńskich zawartych przed wejściem w życie konwencji haskiej z dnia 14 marca 1978 r. (tj. przed dniem 1 września 1992 r.) małżonkowie mogli wybrać dowolne prawo właściwe. Od momentu wejścia w życie konwencji haskiej i nie później niż 28 stycznia 2019 r. istnieje możliwość wyboru trzech praw, o których mowa w art. 3, tj.: prawa państwa, którego którekolwiek z małżonków jest obywatelem z chwilą dokonania wyboru, prawa państwa, w którym którekolwiek z małżonków ma miejsce zwykłego pobytu z chwilą dokonania wyboru lub prawa państwa, które jedno z małżonków wybrało na swoje nowe miejsce zwykłego pobytu w pierwszej kolejności po zawarciu związku małżeńskiego. Konwencja haska zezwala także na poddanie niektórych ruchomości porządkowi prawnemu miejsca, w którym ruchomości te się znajdują (art. 3 ust. 2). Konwencja haska wymaga, aby określenie prawa właściwego było wyraźne albo aby prawo właściwe wynikało jednoznacznie z postanowień małżeńskiej umowy majątkowej (art. 11).
Małżonkowie mogą także zmienić prawo właściwe dla ich małżeńskiego ustroju majątkowego w trakcie trwania małżeństwa. W takim przypadku konwencja haska ma zastosowanie także do małżeństw zawartych przed jej wejściem w życie, o ile dokonano takiego wyboru po wejściu w życie Konwencji (art. 21). Wybór prawa właściwego ograniczony jest wtedy do dwóch porządków prawnych określonych w art. 6: prawo kraju, którego małżonkowie są obywatelami w chwili dokonania wyboru albo prawo kraju, w którym małżonkowie mają zwyczajowe miejsce zamieszkania w chwili dokonania wyboru. Konwencja haska zezwala także na poddanie niektórych ruchomości pod porządek prawny miejsca, w którym ruchomości te się znajdują (art. 6 ust. 2). Nowe prawo działa wstecz do daty zawarcia związku małżeńskiego, z zastrzeżeniem praw osób trzecich. Małżonkowie mogą jednak zadecydować, że zmiana prawa właściwego, a tym samym prawdopodobna zmiana małżeńskiego ustroju majątkowego, będą skutkowały wyłącznie od momentu podjęcia takiej decyzji. W takim przypadku należy pouczyć małżonków, że powinni rozwiązać ich dotychczasowy ustrój majątkowy. Ustawa nr 97-987 z dnia 28 października 1997 r. zmieniła kodeks cywilny tak, że obecnie uwzględnia on postanowienia konwencji haskiej oraz zawiera postanowienia w zakresie upublicznienia zmiany małżeńskiego ustroju majątkowego ustanowionego drogą zastosowania prawa obcego.
Rozporządzenie (UE) 2016/1103 przewiduje, że małżonkowie mogą wybrać prawo jednego z państw, którego co najmniej jedno z małżonków jest obywatelem, lub w którym którekolwiek z małżonków ma miejsce zwykłego pobytu z chwilą dokonania wyboru, jako prawo właściwe dla ich małżeńskiego ustroju majątkowego małżonków (art.22). Wyboru można dokonać w sposób ważny od 29 stycznia 2019 r. w drodze zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej lub porozumienia w sprawie wyboru prawa właściwego, zgodnie z wymogami formalnymi określonymi w art. 23.
Należy zaznaczyć, że wybór prawa właściwego dla małżeńskiego ustroju majątkowego będzie wywierał skutki wyłącznie w odniesieniu do przyszłości, chyba że małżonkowie umówią się inaczej i nie będzie to wiązało się z uszczerbkiem dla praw osób trzecich.
